Yükselme Devrinde, Çağa ile ilgili ilk bilgilere, Osmanlı devlet arşivinde Tapu Tahrir Defterleri olarak bilinen Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’ndeki kayıtlarda rastlıyoruz.[1] 

                Çağa ile ilgili birçok önemli bilgiyi bulduğumuz Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, bir muhasebe defteridir. Bu defter Kanuni Sultan Süleyman (1494–1566)  zamanında 1530 tarihinde kaleme alınmıştır.  Mufassal (detaylı) sancak defterlerinin bir özeti hüviyetindedir. Bunlar yanlış olarak Tapu Tahrir Defterleri adıyla bilinmektedir. Bir önemli husus da belgelerin 1530 tarihine kadar Osmanlının ilk dönemlerini kapsamasıdır. [2] 

                Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’nde Çağa ile ilgili bilgiler çok ilginçtir. Kanuni dönemi eyaletlerinin idari, sosyal ve ekonomik durumunu gözler önüne sermektedir. 16. yüzyılda Çağa’nın durumunu gösterir. Çağa’nın özellikle merkezi hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’nde Çağa’nın durumu dört başlık altında değerlendirilmiştir. Bunlar; Çağa’nın merkezi, tımarlı sipahi ve zeamete ayrılan arazi, Çağa Kazası vakıf malları ve genel toplamdır.

1- Çağa Kazası’nın Merkezi (Tımar Dışında Kalanlar)[3]

Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’nde Çağa Kazası’nın merkezi hakkında detaylı bilgi sahibi oluyoruz. 16. yüzyılda Çağa’da dört mahalle vardı. Bugün Yeniçağa İlçesi’nin de bir mahallesi olan Camiatik Mahallesi’ni, 1530 kayıtlarında Cami Mahallesi olarak görüyoruz. Çağa Kazası’nın mahalleleri şunlardır: Cami Mahallesi, Ahi-Mahmud Mescidi Mahallesi (diğer bir adı da Hacı Hamzalar Mahallesi), Ak Mescid Mahallesi, Su-başı Mahallesi. Çağa Kazası’nın dar bir alan içinde yerleştiğini biliyoruz. Yerleşim yerinin şimdiki dar alandan Mengen ve Yeniçağa taraflarına ve Beyköy yolunda yayılmış olması doğaldır. Çünkü mevcut dört mahalle ile Çağa Kazası büyük bir yerleşim yeri idi. Bugün Yeniçağa İlçesi’nin bile üç mahallesi vardır.

a. Cami Mahallesi

                Çağa Kazasında yer alan bu dört mahalleden Cami Mahallesi Yıldırım Bayezid Camisi’nin olduğu yerdir. Çünkü tüm kayıtlarda Çağa’da bir cami olduğunu görüyoruz. Cami Mahallesi daha sonraki yıllarda “Atik” ekini almıştır. Atik, eski anlamına gelmektedir. İleride göreceğimiz gibi Çağa’da iki mescid vardır. Bunlardan biri Yıldırım Bayezid Camisi’nden sonra yapıldığından, Bayezid Camisi’ne “Eski cami” anlamında “Camiatik” denilmiştir. 1900’lü yılarda yaşanan yangın felaketinden sonra Reşadiye kurulmuş, insanlar Çağa’nın hatırasına bu ismi Reşadiye’nin bir mahallesine vermişlerdir. 

                Kanuni Dönemi’nde Cami Mahallesi 30 haneden oluşmakta idi. Bu hane sayısına göre nüfusu yaklaşık 150 civarında idi.

Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’nde Çağa ve civarının haritası

b. Ahi Mahmud Mahallesi

                Çağa’daki diğer iki mahalle aynı zamanda Çağa’daki iki mescidi göstermektedir. Bunlar Ahi Mahmut Mescidi (Mahallesi) ile Ak Mescid’dir. Bu mescidlerin olduğu yerlerde birer mahalle bulunmakta idi. 

c. Ak Mescid Mahallesi

                Ak Mescid Mahallesi de Çağa Kazası’nın bir mahallesidir. Mahallenin nüfusu yaklaşık 50 kişi kadardır. Bu mahalle ve ismi Çağa’nın son döneminde 1909 yılında meydana gelen yangına kadar devam etmiştir. 

d. Subaşı Mahallesi

                Subaşı Mahallesi, Çağa’nın idari merkezidir. “Sü” eski Türkçe’de ordu, askeri birlik anlamına gelir. Ayrıca, yukarıda belirttiğimiz gibi, Kanuni Dönemi’nde kazayı yöneten kişiye verilen ünvandır. Çağa’yı yöneten subaşının ve diğer idari binaların bu mahallede olmasından dolayı bu adı almış olmalıdır. Subaşı Mahallesi 33 hane ile Çağa’nın en kalabalık mahallesidir. Nüfusu 150-160 arasındadır. 

                Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’nde dört mahallenin hane sayıları toplamı 89 olarak gösterilmiştir. Bir hanenin ortalama 5 kişi olduğunu düşünerek hesap ettiğimizde Çağa’nın nüfusunun 450-500 kişi arasında olduğunu görürüz. Sayı günümüz için az gibi görünmekle birlikte bu dönemde küçümsenmeyecek bir rakamdır. 

                Bu dört mahalle Çağa’nın kuruluşunun, belki de bir yerleşim yeri olarak en ihtişamlı olduğu yılları gösteriyor olmalı. İleriki yıllarda Çağa daha da büyüyecektir.

[1] Arşivler Genel Müd. Osmanlı Arşivleri Dosya No: 1/-1 Gömlek No: 86 Fon Kodu:TT.d..

[2] Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937-1530) II 

[3] Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937-1530) II sayfa 49